Prof. Dr. Gülfem Ersöz
Ankara Üniversitesi Beden Eğitimi ve Spor Yüksekokulu
Antrenörlük Eğitimi Bölüm Başkanı

Bayan sporcuların futbola katılımı özellikle 1990'lı yıllardan sonra artış göstermiştir. Özellikle ABD'de ve Avrupa ülkelerinde daha fazla sayıda bayan bu spora katılmaktadır. Katılan bayan sporcu sayısının artması ve daha önemlisi sporcuların, antrenman düzeylerinin yükselmesi futbolun kadının fiziksel, fizyolojik özellikleri üzerindeki etkileri hakkında yayınlar ortaya konmasına yol açmaktadır.

Yapılan analizler, bayan futbolcunun fizyolojik gereksinimlerinin erkek sporcu ile benzer olduğunu göstermektedir. Futbol oyunu sırasında bayanların da erkekler gibi ortalama 8500 m. mesafe katettiği ve farklı şiddetlerde aktivite yaptığı, benzer oranlarda aerobik ve anaerobik yüklenmelerin oluştuğu söylenebilir. Bayan futbolcularda yapılan ölçümlerde, diğer sporcu bayanlara benzer değerler elde edilmiştir ve bu normal popülasyondaki bayanlardan daha yüksek değerlerdir. Ortalama vücut yağ yüzdesi bayan futbolcu için yüzde 19.7-22, VO2max 47.1-57.6 ml/kg/dk dır. Aerobik güç, sürat kapasitesi, aralıklı egzersiz kapasitesi gibi özellikler bakımından bayan sporcular arasında performans düzeyi ve oynadığı bölge ile ilgili farklılıklar olduğu gözlenmektedir. Maç sırasında yüksek şiddetli koşuların gerçekleşebilmesi, erkek sporcuda olduğu gibi bayan futbolcuda da antrenman düzeyi ile ilişkilidir. Öte yandan bayan futbolcuların maç sırasındaki performanslarıyla ilgili çok az sayıda çalışma bulunmaktadır. Laboratuar ortamında yapılan ölçümlerin maç performanslarını nasıl etkilediği konusu, üzerinde çalışılması gereken alanlardandır.

Bayan futbolcularda yapılan analizlerde kan laktat düzeyleri 5.1± 2.2 mmol/L- 4.6 ±2.1 mmol/L, kalp atım hızları ise 3 farklı maçta 177 ±11 atım/dk, 174±11 atım/dk ve 173±10 atım/dk olarak tespit edilmiştir.

Bayan futbolcuların maç boyunca 0.9 kg kaybettikleri, 1400 ml sıvı tükettikleri bilinmektedir. Kaybedilen kütlenin önemli kısmının su olması, maç sırasındaki hidrasyonun önemine dikkat çeker.

Fizyolojik özellikler

Erkek futbolcular oynadıkları mevki ile ilişkili olarak fiziksel ölçümlerde farklılık gösterir. Gerçekte de futbol, farklı fiziksel özelliklere sahip bireylerin birlikte yarışabildikleri bir spor branşıdır. Dünyada erkekler arasında birinci sırada ilgi gören spor branşı olmasında bu durumun etkili olduğu mutlaktır. Öte yandan bu durum futbolun bayanlar arasında da giderek daha fazla popülarite kazanacağını düşündürür.

Bayan futbolcular arasında yapılan vücut kompozisyonu ölçümlerinde Avustralyalı bayan futbolcularda sezon sonunda VYY %20.8±4.7, yağsız vücut ağırlığı ise 43.8 kg.olarak saptanmıştır. İngiliz bayan futbolcularda 12 aylık antrenman dönemi öncesi ve sonrasında yapılan ölçümlerde, VYY %21.5-21.1 bulunmuştur. Bu değerler erkek futbolculara göre daha yüksektir.

Erkek sporcuda olduğu gibi bayan futbolcunun VO2max değerleri de maç sırasındaki yüklenmelerle doğru orantılıdır. Kanadalı bayan futbolcularda VO2max değerleri, 47.1 ml/kg/dk, Avustralyalı futbolcularda 47.9 ml/kg/dk, İngiliz bayan futbolcularda ise 52.2 ml/kg/dk olarak tespit edilmiştir. Erkek futbolcu değerlerinin 60-65 ml/kg/dk olduğu düşünüldüğünde bu değerler kuşkusuz düşüktür.

Menstruasyon

Diğer yarışmacı bayan sporcular gibi bayan futbolcular da menstrüel döngüde düzensizlikler yaşayabilir. Bazı çalışmalar, premenstrüel ve mentrüel dönemlerdeki artmış yaralanma oranlarına dikkat çekerken bu durumun özellikle premenstrüel sendrom şikayeti olan bayan sporcularda yaygın olduğu vurgulanmaktadır. Doğum kontrol hapı kullandığını bildiren kadın sporcuların anlamlı oranda daha düşük yaralandıkları bildirilmektedir. Bu durum yaralama ve hormonal durum arasında bir ilişki olduğunu düşündürmekte ve araştırılması gereken bir alan olarak varlığını korumaktadır.

Özellikle bireysel yüklenme dönemlerinde antrenör sporcusunun menstrüel dönemi ile ilgili bilgi sahibi olmalıdır.

Beslenme

Bayan futbolculara toplam kalorinin yüzde 50-65'ini karbonhidratlardan karşılayacak şekilde düşük (%35) oranda yağ içeren bir diyet önerilmektedir. Protein alımının 1.5 gr/kg olacak şekilde standart düzeyin üzerinde olmasının uygun olacağı bilinmektedir. Maça kan glikojen düzeyleri yüksek seviyede başlayan futbolcuların performansları daha yüksektir. Yüksek karbonhidrat içeren diyet, kas glikojen düzeyinin yüksek kalması için de önemlidir. Maç sonunda eksilmiş kas glikojen depolarının hızla yenilenmesi için karbonhidrat takviyesi konusunda sporcu ve antrenörlerin bilgilendirilmesi tavsiye edilmektedir.

Antrenman stratejileri

Futbol oyunu aerobik ve anaerobik sistemleri eşit derecede kapsar. Aerobik ve anaerobik dayanıklılığın yanı sıra, esneklik, çabukluk ve kuvvet özelliklerinin de geliştirilmesi gerekmektedir.

Bayan futbolcunun erkeklerden en önemli farklılığı profesyonellik oranı düşük olduğu için bu işi yarım zamanlı yapmakta olmalarıdır. Danimarkalı bayan futbolcular için önerilen antrenman programı, haftada 2-3 kez teknik-taktik ağırlıklı bir antrenmanın yanı sıra, haftalık 2-4 kerelik 20-30 dk. süren koşu 1-2 kerelik de ağırlık çalışmasını içermektedir.

Sezon öncesi hazırlık döneminin aerobik özellikleri geliştirmeye dönük olması önerilirken, maç döneminde de müsabakaların kazanılan yetenekleri koruma konusunda yetersiz kalabileceği düşünülmeli ve ek antrenman programları düzenlenmelidir.

Bayan futbolcularda diz fleksiyon kuvvetinin geliştirilmesi konusu ayrıca önemsenmelidir. Bacak kuvvetindeki dengesizliklerin önlenmesi, artmış yaralanma riskini düşürmeyi hedefler. Bayan futbolcu, büyüme dönemini tamamladıktan sonra pliyometrik antrenman veya ağırlık programları gibi daha farklı programlara dahil edilebilir.