Dr. Dyt. Aylin HASBAY
Hacettepe Üniversitesi Beslenme ve Diyetetik Bölümü
Tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de beslenme ürünlerinin kullanımı, son yıllarda büyük bir artış göstermektedir. Tüm sporcular sihirli bir ürün bulmak için çaba göstermekte, ancak bilimsel temellere dayanmadan, sağlık ve performansa etkilerini tam olarak bilmeden, bu ürünleri bilinçsizce kullanmaktadır.
Futbolda besinsel ergojenik yardımcıların (vitamin, mineral, aminoasit, protein, kreatin, karnitin, ginseng, CLA, glucosamin, ALA, omega-3, glutamin, beta-hidroksi-beta-metabütirat, antioksidanlar ve sporcu içecekleri vb.) kullanımı çok yaygındır. İster profesyonel ister amatör olsun, futbolcular performanslarını artırmak, vücut yağlarını azaltmak, hastalık ve sakatlıklardan korunmak, kas kramplarını önlemek gibi farklı nedenlerle bu ürünleri kullanmaktadır.
Sporcuların besin takviyeleri kullanımında yaptıkları en büyük yanlış kendi beslenmelerindeki yetersizlikleri bilmeden ürün seçimidir. Bir sporcu, yiyeceklerle yetersiz aldığı besin öğelerini tamamlamaya veya yaptığı spor dalında daha çok ihtiyaç duyduğu besin öğelerini artırmaya yönelik seçimlerde bulunmamakta, kulaktan duyma bilgilerle ve maalesef uzman kişiler dışında olan bireylerin önerilerini dikkate alarak bu ürünleri kullanmaya başlamaktadır.
Vitamin-mineral yetersizlikleri genellikle kilo vermek için diyet yapan, çok fazla dışarıda yemek yiyen (fast food besinler tüketen), öğün atlayan, dengesiz beslenen, bazı yiyecekleri hiç tüketmeyen (vejetaryen vb.) ve bazı besinlere karşı alerjisi veya intoleransı olan futbolcular da görülebilmektedir. Bu durumlar detaylı beslenme hikayesi alınarak, besin tüketim sıklıkları saptanarak ve besin tüketimleri analiz edilerek ortaya çıkabilmekte, yetersiz alınan vitaminler, mineraller ve makro besin öğeleri uzman kontrolü ve önerilerinde desteklenebilmektedir. Yapılan çalışmalarda futbolcuların büyük bölümünün bazı vitaminleri ve proteini yeterli hatta fazla tükettikleri belirlenmiş, bu nedenle yeterli ve dengeli beslenen futbolcularda ekstra bazı vitamin, protein ve proteinlerin yapı taşı olan aminoasitlerin (valin, lösin, izolösin, inosin vb.) kullanımlarının gereksiz olduğu saptanmıştır. Fazla miktarda protein ve aminoasit kullanımının başta vücuttan sıvı atımı ve kalsiyum atımına neden olduğu, böbrek ve karaciğere yük bindirdiği belirlenmiş, yağda eriyen vitaminlerin (A, D, E, K vitaminleri) fazla alımlarının ise toksik etkilerinin olabileceği saptanmıştır. Sporcularda özellikle egzersiz sırasında yoğun oksijen tüketimine bağlı olarak vücutta biriken serbest radikallere karşı antioksidan vitaminlerin ve minerallerin birlikte (A, E, C vitamini, selenyum minerali) kullanımının uygun olabileceği belirtilmekte, ancak dozaj konusunda henüz bir fikir birliği bulunmamaktadır.
Bugün tartışılmayan ve performansa olumlu etkisi kesin olarak saptanan sporcu içeceklerinin kullanımı futbolda da önerilmektedir. Sporcu içeceklerinin içeriğinde % 6-8 oranında karbonhidrat ve özellikle sporcunun terle kaybettiği sodyum, potasyum gibi mineraller bulunmaktadır. Sporcu içecekleri, içimlerinin kolay olması sebebiyle sıvı tüketimini artırmaları, karbonhidrat içerikleri nedeniyle barsaklardan emilimlerinin kolay olması ve idrarla sıvı atımını azaltmaları nedeniyle hem antrenman hem de maç dönemlerinde büyük avantajlar sağlamaktadır. Ancak bazı sporcuların sporcu içecekleri yerine enerji içeceklerini kullandığı ve bu yanlışın kesinlikle giderilmesi gerektiği de belirtilmelidir.
Kreatin, yoğun aktivitelerin kısa süreli enerji kaynağı olarak kullanılmaktadır. Yiyeceklerle alınıp vücutta da sentez edilen kreatin, futbolcular tarafından da sıklıkla kullanılmaktadır. Futbolcular üzerinde yapılan çalışmalarda, kreatin kullanımının top sürme, sprint koşu gibi testlerde olumlu etkisinin olduğu, ancak dayanıklılık egzersizlerinde bu etkiyi yaratmadığı belirlenmiştir. Ayrıca kreatin kullanımı sonucunda vücutta sıvı artışına bağlı olarak ağırlık artışının olduğu da dikkati çekmekte, genelinde bir dayanıklılık egzersizi olarak da kabul edilen futbolda kreatin kullanımının çok gerekli olmadığı belirtilmektedir.
Kafein tüm sporcularda farklı etkiler oluşturabilmekte, futbolcunun kafeinli içecek (çay, kahve vb.) ve yiyeceklere alışık olması ve bu ürünleri kullanması performansını olumlu yönde etkileyebilmektedir. Fazla kafeinli yiyecek, içecek ve sporcu beslenme takviyeleri; taşikardi, kan basıncının artması, huzursuzluk, baş ağrısı, uykusuzluk ve mide bulantısı gibi yan etkiler gösterebilmektedir. Bu nedenle alışık olmayan sporculara, kafeinli ürünlerin kullandırılması kesinlikle önerilmemektedir.
Son yıllarda, çok yoğun antrenman dönemlerinde sporcuların hastalıklara karşı savunma sistemlerinin zayıfladığı, enfeksiyonlara daha fazla yakalandıkları belirlenmiştir. Savunma sisteminin kuvvetlendirilmesinde glutamin, echinecia gibi bazı besinsel yardımcıların kullandırılmasının yararlı olabileceği düşünülmektedir. Ancak bu konuda daha ileri çalışmalara ihtiyaç duyulmakta olup, kullanımının etkinliği ve dozaj konusunda kesin bir fikir birliği bulunmamaktadır.
Piyasada futbolcuların dikkatini çeken çok fazla bitkisel besinsel yardımcı da (ginseng, ginko biloba, saw palmetto, echinacea, garcinia cambogia,, st. john's wort, bulgarian tribulus vb.) bulunmaktadır. Farklı amaçlarla kullanılan bitkisel bazlı takviyelerin yan etkilerinin olabileceği ve hatta doping maddesi içerebileceği düşünülmektedir. Bu ürünlerin kullanımında muhakkak uzman görüşlerinin alınması ve içerdiği maddelerin dikkatlice incelenmesi önerilmektedir.
Genel olarak değerlendirildiğinde besinsel takviyeler seçilmeden önce, futbolcuların beslenme analizlerinin çok iyi yapılması ve sporcunun yiyeceklerle aldığı besin öğeleri miktarlarının saptanması gerekmektedir. Seçilecek ürünün futbolcunun yetersiz aldığı besin öğelerini tamamlaması önerilmektedir. Örneğin kansızlığı olan bir futbolcunun uzman kontrolünde demir takviyesi alması veya futbolda çok önemli olan karbonhidrat ve sıvı alımını artırıcı ürün seçimi, sporcuların performansında büyük artışları beraberinde getirmektedir. Ancak yeterli ve dengeli beslenen bir futbolcunun ekstra ürün kullanmasının (vitamin-mineral, protein, aminoasit vb.) futbolcuların performanslarında bir artışa neden olmadığı gibi genel sağlıklarını da bozabildiği, toksik etki gösterebildiği, hatta performanslarını düşürebildiği de belirtilmelidir.
Tüm ürünlerin seçiminde markalı ürünlerin seçilmesi ve içerindeki maddelerde herhangi bir doping maddesinin olmaması açısından iyi inceleme yapılması ve bu ürünlerin seçiminde profesyonel yardım alınması gerekmektedir. Yarar sağlanması amacıyla kullanılan bu ürünlerin bilinçsiz tüketimlerinin futbolculara zarar getirebileceği ve gereksiz çok fazla para harcanmasına neden olabileceği de unutulmamalıdır.
